ΤΟ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΟ ΡΗΓΜΑ

ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΒΡΕΘΕΙ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ

Μια γυναίκα περπατά μπροστά από τις σημαίες της Ελλάδας και της πΓΔΜ, ζωγραφισμένες σε τοίχο στα Σκόπια, 

Γράφει ο Αλέξανδρος Θ. Δρίβας

Η Βαλκανική Χερσόνησος έχει καθορίσει σε μεγάλο βαθμό τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους και έχει χαρακτηριστεί ως «πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης». Η περιοχή της Κεντρικής Ασίας στην οποία η αστάθεια αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά της, είχε ονομαστεί από τον Zbigniew Brzezinski ως «Ευρασιατικά Βαλκάνια». 

Μεταξύ των όρων που περιγράφουν τον κατακερματισμό κρατών και θίγουν ζητήματα εδαφικής ακεραιότητας, υπάρχει και αυτός της «βαλκανιοποίησης». Γιατί υπάρχει έντονος προβληματισμός και διάχυτη απαισιοδοξία για το μέλλον της περιοχής; 

Ποια είναι η πραγματικότητα που οδηγεί ακαδημαϊκούς και πολιτικούς να θεωρούν ότι το γεωπολιτικό ρήγμα των Βαλκανίων είναι ξανά ενεργό; Τι μπορεί να γίνει για την εξομάλυνση των όλων όσων συμβαίνουν;

Πρώτον, είναι απαραίτητη μια απεικόνιση της σημερινής κατάστασης κυρίως στα Δυτικά Βαλκάνια. Δεύτερον, χρειάζεται η ανάλυση των επιδιώξεων των μεγάλων δυνάμεων της περιοχής. Τέλος, χρήσιμα είναι τα συμπεράσματα που οδηγούν σε απαισιοδοξία σχετικά με την Βαλκανική Χερσόνησο και οι πολιτικές που θα οδηγούσαν σε μια εξομάλυνση της αστάθειας.

Η ΜΑΧΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΣΔΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΕ ΥΠΟ ΤΗΝ ΑΠΕΙΛΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ

Η περιοχή των Βαλκανίων μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, ακολούθησε τη μοίρα της ίδιας της ΕΣΣΔ. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας κληροδότησε νέα κράτη που ανήκαν (και εν πολλοίς ανήκουν) στην κατηγορία των μετακομμουνιστικών καθεστώτων. 

Βάσει αυτής της κατηγοριοποίησης, τα κράτη αυτά όφειλαν να προβούν στις κατάλληλες μεταρρυθμίσεις ώστε να μετατραπούν σε Δυτικού τύπου δημοκρατίες και να ακολουθήσουν τους ευρωατλαντικούς θεσμούς. Οι διαδικασίες ενσωμάτωσης, όπως αποδείχθηκε και με την περίπτωση της Ανατολικής Γερμανίας, ήταν περισσότερο δύσκολες από ό,τι αναμενόταν να είναι.

Η πρωτομαγιά του 2004 ήταν ιστορική μέρα τόσο για τα Βαλκάνια, όσο και για άλλες χώρες της ανατολικής Ευρώπης, χώρες που στην διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ανήκαν στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας, καθώς ολοκλήρωσαν την εισδοχή τους στην ΕΕ. 

Η πρώτη χώρα που έγινε δεκτή στην ΕΕ από τα Βαλκάνια, ήταν η Σλοβενία. Πρωτοχρονιά του 2007, Βουλγαρία και Ρουμανία έγιναν επίσης πλήρη μέλη της ΕΕ ενώ η τελευταία διεύρυνση της ΕΕ που έγινε την 1η Ιουλίου 2013, αφορούσε πάλι τα Βαλκάνια και την Κροατία. 

Ωστόσο, η de jure αναγνώριση του Κοσσυφοπεδίου ως ανεξάρτητο κράτος, άφησε την παρακαταθήκη μιας αναζωπύρωσης του αλυτρωτισμού, ο οποίος είναι βασικός παράγοντας αστάθειας της Βαλκανικής Χερσονήσου. 

Τα προβλήματα που μαστίζουν τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες, (Σερβία, Βοσνία, Κοσσυφοπέδιο, Αλβανία, πΓΔΜ και Μαυροβούνιο) είναι χαρακτηριστικά προβλήματα μετακομμουνιστικών καθεστώτων. Διαφθορά, έλλειψη θεσμών, οικονομική στασιμότητα. 

Ο εθνικισμός και ο αλυτρωτισμός, λόγω των παραπάνω προβλημάτων συνεχίζει να είναι το ισχυρό χαρτί κάθε επίδοξης κυβέρνησης σε αυτές τις χώρες. Αλβανία, πΓΔΜ, Μαυροβούνιο και Σερβία είναι επίσημα υποψήφια μέλη της ΕΕ. Παρόλα αυτά, υπάρχουν δύο σημαντικά προβλήματα που θέτουν εν αμφιβόλω την πορεία των ενταξιακών διαπραγματεύσεων των παραπάνω χωρών.

Πρώτον, η ΕΕ μετά την κρίση του 2008 βρίσκεται σε μια περίοδο πολλών ανοιχτών ζητημάτων. Η συζήτηση για το «αν» και «πόσο» η διεύρυνση είναι επιζήμια για την εμβάθυνση, έχει ξεκινήσει αρκετό καιρό.

 Η έξοδος του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ε.Ε, το προσφυγικό ζήτημα, η κρίση στην ευρωζώνη, η ραγδαία άνοδος της ακροδεξιάς και της ξενοφοβίας, η ανάγκη για πρωτοβουλίες οικοδόμησης τρόπων αντιμετώπισης των τρομοκρατικών ενεργειών εντός κρατών-μελών της ΕΕ, αλλά και αποσχιστικές τάσεις περιοχών που βρίσκονται εντός κρατών-μελών της ΕΕ (πχ Καταλονία) αποτελούν τα βασικά ζητήματα που οδηγούν τις Βρυξέλλες σε σκεπτικισμό αναφορικά με μια νέα διεύρυνση.

Δεύτερον, κάποιες χώρες έχουν ειδικές σχέσεις με δυνάμεις που έχουν αρκετές διαφορές με την ΕΕ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί η Σερβία. Το Βελιγράδι έχει υπογράψει Σύμφωνο ελευθέρου εμπορίου με την Ρωσική Ομοσπονδία και έως τώρα, επιθυμεί να γίνει δεκτή στην ΕΕ διατηρώντας τις παραδοσιακές της σχέσεις με τη Μόσχα. 

Το μέλλον των ευρω-ρωσικών σχέσεων, θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την υποψηφιότητα της Σερβίας. Αν αθροίσουμε τους δύο λόγους που καθιστούν τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις αργές και επισφαλείς θα δούμε πως η ΕΕ βρίσκεται σε ένα δίλημμα αναφορικά με την ενσωμάτωση των Δυτικών Βαλκανίων. 

Αν τα ενσωματώσει, θα υιοθετήσει για αρκετά χρόνια τα προβλήματα των χωρών αυτών. Αν δεν προχωρήσει σε μια τέτοια ενσωμάτωση, τότε οι ηγεσίες των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων θα πάψουν να έχουν ως κίνητρο την ευρωπαϊκή τους πορεία και ο αλυτρωτισμός θα αυξηθεί ανάλογα με τον εθνικισμό. Πέραν αυτού, όλο και περισσότερο, η Ρωσία θα μπορεί να επηρεάζει την Βαλκανική Χερσόνησο.

Το δίλημμα των Βρυξελλών γιγαντώνεται αν κάποιος λάβει υπόψιν του τον εν εξελίξει αλυτρωτισμό που λαμβάνει χώρα. Η Σερβία και η Αλβανία διατηρούν κακές σχέσεις. Η σερβική μειονότητά της (Republika Srpska στην Βοσνία Ερζεγοβίνη) που αγγίζει το 30% του συνολικού πληθυσμού, καθώς και οι σερβικές μειονότητες σε πΓΔΜ και Κοσσυφοπέδιο, έχουν αρχίσει να οραματίζονται την ένωσή τους με την Σερβία [1].

ΗΠΑ, ΡΩΣΙΑ, ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΙΑ ΕΡΙΖΟΥΝ ΓΙΑ ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Από την διευθέτηση του ζητήματος του Κοσσυφοπεδίου και μετά, οι ΗΠΑ αποδεσμεύτηκαν σε μεγάλο βαθμό από τα Βαλκάνια. Ήδη από την Συμφωνία της Οχρίδας και μετά, (2001) η Ουάσινγκτον ασκούσε πίεση στην ΕΕ προκειμένου να αναλάβει τα βάρη της Βαλκανικής Χερσονήσου.

 Όλο αυτό το διάστημα, τόσο η ΕΕ όσο και οι ΗΠΑ αντιμετώπιζαν τα Βαλκάνια με όρους διαχείρισης των κρίσεων που λάμβαναν χώρα και όχι με κάποια στρατηγική που θα έδινε μόνιμες λύσεις στην περιοχή, λύσεις που θα μπορούσαν να επιφέρουν σταθερότητα.

Η επανάκαμψη της Ρωσικής Ομοσπονδίας μετά το γεωπολιτικό σοκ της κατάρρευσης της ΕΣΣΔ, ανάγκασε τις ΗΠΑ να αντιμετωπίσουν ξανά τα Βαλκάνια με μια στρατηγική ενατένιση. Οι ΗΠΑ επιθυμούν μια συμπαγή και σταθερή Ευρώπη η οποία δε θα εξαρτάται ενεργειακά από την Ρωσία. 

Η σταθερότητα της Γηραιάς Ηπείρου αποτελεί μείζονος σημασίας στόχο των ΗΠΑ καθώς θεωρούν πως η αστάθεια (πχ σε περιοχές όπως τα Βαλκάνια) θα αποτελεί ευκαιρία για την ρωσική διείσδυση. Μετά την ουκρανική κρίση, η ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια αποτελούν κρίσιμους γεωπολιτικούς χώρους για την Ουάσινγκτον που προσπαθεί να εφαρμόσει μια πολιτική αποτροπής έναντι της ρωσικής επιρροής.

Η σερβική ανακοίνωση για αγορά πολεμικών ελικοπτέρων από την Ρωσική Ομοσπονδία ενώ το Κοσσυφοπέδιο είναι έτοιμο να δημιουργήσει τον δικό του στρατό, η εξαιρετική αστάθεια στην ΠΓΔΜ στα οποία υποβόσκει μια εθνοτική σύγκρουση μεταξύ Αλβανών και Σλάβων και οι αποσχιστικές τάσεις της σερβικής μειονότητας στην Βοσνία, δημιουργούν μεγάλες ανησυχίες στην Ουάσινγκτον για τον παρεμβατισμό της Ρωσικής Ομοσπονδίας που έχει θέσει ως στόχο την δημιουργία του αγωγού Turkish Stream, ο οποίος θα αυξήσει την επιρροή της στην περιοχή των Βαλκανίων.

Οι στρατηγικές προτεραιότητες των ΗΠΑ στα Βαλκάνια είναι οι εξής: 1. Η ενεργειακή διαφοροποίηση της Ευρώπης και η ενεργειακή της απεξάρτηση από την Ρωσία (η στήριξη του αγωγού ΤΑΡ που περνά από τη Βαλκανική Χερσόνησο). 2. 

Ο έλεγχος των προσφυγικών ροών από τη Μέση Ανατολή και η πρόληψη τρομοκρατικών χτυπημάτων. Μια πιθανή αναζωπύρωση των εθνοτικών συγκρούσεων στα Βαλκάνια μπορεί να ενεργοποιήσει πυρήνες του ΙSIS που είναι ήδη εγκατεστημένοι στην περιοχή. 3. 

Η εξάλειψη της διαφθοράς και του οργανωμένου εγκλήματος που επιφέρουν αστάθεια στην περιοχή και μπορούν να μετατραπούν σε ευκαιρίες της ρωσικής διείσδυσης όσο η ΕΕ δεν εντάσσει στην Ε.Ε τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων [2].

Η παγωμένη σύγκρουση στην Ουκρανία, αναγκάζει τη Μόσχα να αναζητήσει χώρο που θα μπορεί να αξιοποιήσει την ενεργειακή της ατζέντα αλλά και τον χώρο που θα της δώσει πλεονεκτήματα έναντι της Δύσης. 

Τα Βαλκάνια αποτελούν μια κρίσιμη περιοχή για την Ρωσική Ομοσπονδία και μέσα από το σχέδιο του Turk Stream, το Κρεμλίνο επιχειρεί να αποκτήσει στρατηγικές σχέσεις με την Σερβία, τη Βουλγαρία, την πΓΔΜ και την Ουγγαρία. 

Η γεωπολιτική ανασυγκρότηση της ανατολικής Ευρώπης και η σύνδεσή της με την Βαλκανική Χερσόνησο υπό τη ρωσική επιρροή, αποτελεί μια στρατηγική επιρροή για την Μόσχα η οποία έχει επενδύσει και στην ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου της Σερβίας [3].

Η Τουρκία έχει επίσης μια δική της πολιτική στα Βαλκάνια. Πέραν των ειδικών σχέσεων που έχει με την Βοσνία Ερζεγοβίνη, διατηρεί στρατιωτική βάση στην Αλβανία και έχει αυξήσει την επιρροή της στην πΓΔΜ. Αυτό που επιθυμεί η Άγκυρα, είναι η αξιοποίηση των μουσουλμανικών πληθυσμών σε αυτές τις χώρες και στην Βουλγαρία. 

Η αποτυχημένη πολιτική της Τουρκίας στο κομμάτι της ανάδειξής της σε περιφερειακή δύναμη που θα εκπροσωπεί τους Μουσουλμάνους της ευρύτερης Μέσης Ανατολής σε συνδυασμό με την αναγκαστική της συμπόρευση με τα ρωσικά συμφέροντα στην περιοχή, την οδηγεί στην αναζήτηση ρόλου στα Βαλκάνια. Γερμανία και ΗΠΑ ανησυχούν ιδιαίτερα για τις τουρκικές βλέψεις καθώς και λόγω του Turk Stream αλλά και των στρατηγικών σχέσεων της Άγκυρας με τη Μόσχα, η Τουρκία μπορεί να αποτελέσει έναν τρόπον τινά «δούρειο ίππο» στην περιοχή.

Η ισχυρότερη χώρα της ΕΕ, η Γερμανία, έχει αυξήσει την επιρροή της στην περιοχή. Ευρισκόμενη στην πρώτη τριάδα εμπορικών εταίρων κάθε χώρας των Δυτικών Βαλκανίων και ούσα μια εκ των πιο σημαντικών χωρών σε οικονομικές επενδύσεις στην περιοχή, η Γερμανία αυξάνει το ενδιαφέρον της και επιθυμεί να διαδραματίσει έναν ακόμη πιο σημαντικό ρόλο επηρεάζοντας και την ΕΕ προς αυτήν την κατεύθυνση. 

Το κενό που άφησε η μείωση των προσδοκιών των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων να γίνουν μέλη της ΕΕ, μετά το ξέσπασμα της κρίσης του 2008, το κάλυψε το Βερολίνο, το οποίο έχει σημειώσει μεγάλη πρόοδο αναφορικά με την επιρροή του στην Βαλκανική Χερσόνησο. Το 2014 η Γερμανία εγκαινίασε μια πρωτοβουλία για περαιτέρω αύξηση της επιρροής της στα Βαλκάνια, γνωστή ως Berlin Process, η οποία το περασμένο έτος μετατράπηκε στην Berlin Process Plus. 

Μέσα από αυτήν τη διαδικασία, το Βερολίνο αυξάνει τις δαπάνες για την δημιουργία έργων υποδομής στην περιοχή, κυρίως στην Σερβία την οποία θεωρεί ως την πιο σημαντική χώρα της περιοχής, λόγω της γεωγραφικής της θέσης.

Είναι φυσιολογικό να επιθυμεί η Γερμανία να μην επιτρέψει την αποκοπή των Δυτικών Βαλκανίων από την ευρωπαϊκή τους τροχιά μέχρι η ΕΕ να γίνει ικανή για περαιτέρω διεύρυνση. 

Το προσφυγικό ζήτημα και η έξαρσή του το 2015 καθώς και η ρωσική προσπάθεια διείσδυσης στην περιοχή μετά την κρίση τους Ουκρανίας, αποτέλεσαν τα δύο μεγαλύτερα κίνητρα του Βερολίνου ώστε να εμβαθύνει τις σχέσεις του με τα κράτη των Δυτικών Βαλκανίων.

 Η αποτυχία στην αποτροπή μιας προσφυγικής κρίσης και μιας έξαρσης του εθνικισμού στα Δυτικά Βαλκάνια θα απειλούσε την σταθερότητα της Ευρώπης και θα έδινε περισσότερη τροφή στην ανάπτυξη της γερμανικής ακροδεξιάς [4]. 

Η μεγάλη σημασία που δίνει το Βερολίνο στην Σερβία, υπακούει και σε άλλη μια πολύ κρίσιμη γεωστρατηγική εξέλιξη. Πρόκειται για το Intermarium το οποίο έχει υποστηριχθεί από τις ΗΠΑ και ανησυχεί ιδιαίτερα και την Γερμανία, και την περίκλειστη Σερβία.

Η πρωτοβουλία για το Intermarium που εξελίσσεται στο λεγόμενο Three Seas Project, έχει υποστηριχθεί από τις ΗΠΑ. Σε αυτό, λαμβάνουν μέρος η Πολωνία, η Λιθουανία, η Λετονία, η Εσθονία, η Σλοβακία, η Ουγγαρία και η Ρουμανία. Ο στόχος είναι να ανήκει σε αυτό η Ουκρανία, η Βουλγαρία και τα Βαλκάνια. 

Με αυτόν τον τρόπο, η Βαλτική Θάλασσα θα ενώνεται γεωπολιτικά με τη Μαύρη Θάλασσα και με την Αδριατική. Ο κύριος στόχος αυτής της πρωτοβουλίας, είναι να ενισχύσει την αποτρεπτική πολιτική των ΗΠΑ έναντι της Ρωσίας και της Κίνας και να ελέγξει την συμπεριφορά της Γερμανίας [5].

Ο χάρτης του Three Seas Project.

ΕΛΑΧΙΣΤΗ ΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ

Η ΕΕ δεν είναι σε θέση να προβεί άμεσα σε μια διεύρυνση. Ο Jean Claude Juncker αποκάλυψε πως η Σερβία και το Μαυροβούνιο θα μπορούν να είναι μέλη της ΕΕ το 2025. 

Έχοντας ως δεδομένο πως οι σχέσεις μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ δεν είναι αυτή τη στιγμή οι καλύτερες δυνατές, η αστάθεια που μεγαλώνει στα Βαλκάνια μπορεί να αποτελέσει μια πρώτης τάξης γέφυρα για την βελτίωση των σχέσεών τους.

 Η παγωμένη σύγκρουση στην Ουκρανία και η έκρυθμη κατάσταση στη Μέση Ανατολή δεν πρέπει να ολοκληρωθούν με μια γενικευμένη αστάθεια στην Βαλκανική Χερσόνησο.

Το μείζον ζήτημα είναι πως ο ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων στην περιοχή σε συνδυασμό με την επιδείνωση των εσωτερικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, δεν αφήνουν περιθώρια για μεγάλη αισιοδοξία. 

Οι ΗΠΑ ανησυχούν για τις ειδικές σχέσεις που έχει η Σερβία με την Ρωσική Ομοσπονδία και παράλληλα, για τις πολύ καλές σχέσεις που έχει η Σερβία με την Γερμανία. Το Βερολίνο δε, φαίνεται να ανησυχεί για τις σερβο-ρωσικές σχέσεις και οι ΗΠΑ έχουν κάθε λόγο να ανησυχούν καθώς θεωρούν πως κράτη που δεν διατηρούν καλές σχέσεις με τηn Σερβία (όπως η Αλβανία και το Κοσσυφοπέδιο) μπορεί να στηριχθούν στον αλυτρωτισμό.

 Η Ρωσική Ομοσπονδία δεν έχει την πολυτέλεια να απωλέσει την επιρροή της στα Βαλκάνια μετά την ουσιαστική διχοτόμηση της Ουκρανίας και επιθυμεί να αποτρέψει την υλοποίηση του Intermarium-Three Seas Project, μια αποτροπή που επιθυμεί και η Γερμανία. 

Η Τουρκία, δεδομένων των εθνοτικών συγκρούσεων στην περιοχή, θα μπορούσε να ενισχύσει την μουσουλμανική ταυτότητα των πληθυσμών που είναι ομόδοξοι με την Τουρκία και προωθώντας μαζί με τη Μόσχα τον Turk Stream, να λάβουν χώρα απρόβλεπτες συνέπειες τόσο για τα Βαλκάνια όσο και για την Ευρώπη στο σύνολό της.

Η προσεκτική διεύρυνση της ΕΕ θα ήταν μια λύση. Σύμφωνα με αυτήν, τα κράτη οφείλουν πρώτα να εξυγιανθούν (πάταξη οργανωμένου εγκλήματος, εξάλειψη των πυρήνων του ΙSIS, μείωση της διαφθοράς, δημιουργία δημοκρατικών θεσμών, αύξηση του βιοτικού επιπέδου κτλ) και μετά να εισέλθουν στην ΕΕ φιλτράροντας με αυτόν τον τρόπο τα επικίνδυνα προβλήματα των κρατών αυτών που θα προστίθεντο στα ήδη πολλά που αντιμετωπίζει η ΕΕ, σε περίπτωση μιας ταχείας εισδοχής τους. 

Δεύτερον, η εξομάλυνση των αμερικανορωσικών σχέσεων θα διαδραμάτιζε καταλυτικό ρόλο στην περιοχή η οποία, αν ακολουθήσει την πόλωση των δύο δυνάμεων θα οδηγηθεί στην εποχή της τελευταίας δεκαετίας του 20ου αιώνα. 

Τρίτον, η αξιοποίηση της Ελλάδας θα έδινε την δυνατότητα διεύρυνσης και εμβάθυνσης του διαλόγου γύρω από τα Βαλκάνια, δεδομένου του γόνιμου ρόλου που διαδραμάτισε η Ελλάδα κατά τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας στην ΕΕ και της δυνατότητας που έχει η Αθήνα να συνομιλεί με πολλούς ετερόκλητους παράγοντες. 

Ταυτόχρονα, η Ελλάδα είναι η χώρα-«κλειδί» για όλη την περιοχή αστάθειας που εκτείνεται από την Συρία μέχρι την Ουκρανία και από εκεί, μέχρι τα Βαλκάνια.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

[1] Βλ. Jeffrey Mankoff, How to Fix the Western Balkans: European Integration Is Still the Best Path Toward Reform, “Foreign Affairs”, July 7, 2017, posted: https://www.foreignaffairs.com/articles/southeastern-europe/2017-07-07/h... .

[2] Βλ. James J. Carafano, The Balkans Will Be America and Russia’s Next (Virtual) Battlefield, “The Heritage Foundation”, April 10th 2017, posted: http://www.heritage.org/europe/commentary/the-balkans-will-be-america-an... .

[3] Βλ. F. William Engdahl, Turkey, Russia and Interesting New Balkan Geopolitics, “NEO: New Eastern Look”, July 31st 2017, posted: https://journal-neo.org/2017/07/31/turkey-russia-and-interesting-new-bal... .

[4] Βλ. Antonia Colibasanu, Germany: Keeping an Eye on the Balkans, “Geopolitical Futures”, 29th November 2017, posted: https://geopoliticalfutures.com/germany-keeping-eye-balkans/ .

[5] Ο Χάρτης δημοσιεύτηκε στο: alternativehistory.com. Για το Intermarium και το Three Seas Project, Βλ. George Friedman, From the Intermarium to the Three Seas, “Geopolitical Futures”, July 7th 2017, posted: https://geopoliticalfutures.com/intermarium-three-seas/ .

ΠΗΓΗ