ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΣ, ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ: Η ΝΕΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΙΣΧΥΟΣ ΣΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ

Η ψηφιακή επανάσταση αναδιαμορφώνει τις υλικές συνθήκες της πολιτικής και της οικονομίας: τα δίκτυα, οι πλατφόρμες και οι ροές δεδομένων μεσολαβούν πλέον την εξουσία, τη διακυβέρνηση και τη δημιουργία αγορών. 

Το παρόν κείμενο υποστηρίζει ότι ο κυβερνοχώρος έχει μετατραπεί σε έναν χώρο όπου η δημοκρατία και οι οικονομικοί θεσμοί αναδιαρθρώνονται και αμφισβητούνται. 

Βασιζόμενος αποκλειστικά στο επιστημονικό έργο του Δρ. Εμμανουήλ Οικονόμου, δείχνω πώς τα ιστορικά διδάγματα για τους θεσμούς, το χρήμα και τον πόλεμο φωτίζουν τις σύγχρονες προκλήσεις: την εμπορευματοποίηση της προσοχής, την αποκέντρωση της νομισματικής εξουσίας και την ευθραυστότητα της δημόσιας λογοδοσίας στις ψηφιακές δημόσιες σφαίρες. 

Προτείνω ένα θεσμικό πρόγραμμα — εδραιωμένο στην προσέγγιση του Οικονόμου — ώστε οι δημοκρατίες να ανακτήσουν ισχύ στις ψηφιακές αγορές: ρυθμιζόμενη διακυβέρνηση πλατφορμών, δημόσια υποστήριξη ψηφιακών δημόσιων αγαθών, θεσμοθετημένη διαφάνεια των αλγοριθμικών συστημάτων και νέες δημοσιονομικές–νομισματικές διευθετήσεις που προστατεύουν την κοινωνική αναπαραγωγή χωρίς να αναστέλλουν την καινοτομία.

Οι τεχνικές αλλαγές των αρχών του 21ου αιώνα — μαζική συγκέντρωση δεδομένων, αλγοριθμική στόχευση και διαμεσολάβηση συναλλαγών μέσω πλατφορμών — δεν αποτελούν απλώς τεχνολογικά φαινόμενα. 

Παράγουν θεσμικές αλλαγές ανάλογου βάθους με ιστορικές περιόδους όπου μετασχηματίστηκε η υλική βάση της κοινωνίας: μεταβολές στο χρήμα, στον πόλεμο και στις δομές που στηρίζουν τη δημοκρατική ζωή.

Το έργο του Οικονόμου — από την ανάλυση των αρχαίων νομισματικών καθεστώτων μέχρι την πολιτική οικονομία του πολέμου και των θεσμών — προσφέρει τα εννοιολογικά εργαλεία για να κατανοήσουμε αυτές τις δομικές αλλαγές (Economou, Money and Institutions, 2017). 

Μελετώντας τις ψηφιακές πλατφόρμες ως νέους θεσμικούς οργανισμούς που ρυθμίζουν την ανταλλαγή, την πληροφορία και τη συλλογική απόφαση, τίθεται το κρίσιμο ερώτημα:

Πώς πρέπει οι δημοκρατικές οικονομίες να ανασχεδιάσουν τους θεσμούς τους ώστε τα δημόσια αγαθά, η κοινωνική δικαιοσύνη και η λογοδοσία να επιβιώσουν σε έναν κόσμο ιδιωτικών, παγκόσμιων πλατφορμών;

Ο Οικονόμου τονίζει ότι οι οικονομικοί θεσμοί — χρήμα, ιδιοκτησιακά δικαιώματα, δημόσια πίστη, χρηματοδότηση πολέμου — είναι ιστορικά μεταβλητοί, αλλά ταυτόχρονα εξαρτώνται από προηγούμενες θεσμικές τροχιές (Economou, Institutions and Path Dependence, 2019). 

Οι συγκριτικές του μελέτες στην κλασική Αθήνα, στα ελληνιστικά ομοσπονδιακά συστήματα και στη σύγχρονη δημοσιονομική διοίκηση δείχνουν ότι οι θεσμοί προσαρμόζονται (ή αποτυγχάνουν) ανάλογα με:

• πώς διαμορφώνουν τα κίνητρα,

• πώς κατανέμουν τον κίνδυνο,

• πώς διαμεσολαβούν τις συγκρούσεις.

Αυτό το μάθημα είναι κρίσιμο για την ψηφιακή διακυβέρνηση: οι πλατφόρμες είναι θεσμοί — όχι εταιρίες.

Το να τις αντιμετωπίζουμε αποκλειστικά ως εταιρικές οντότητες μας τυφλώνει απέναντι στο γεγονός ότι ασκούν:

• διαμεσολάβηση δημόσιας σφαίρας,

• έλεγχο πρόσβασης σε αγορές,

• ρύθμιση της ροής πληροφορίας.

Όπως δείχνει ο Οικονόμου, η κατανόηση των θεσμών είναι προϋπόθεση για τη σταθερότητα της δημοκρατίας (Economou, Democratic Institutions and Stability, 2020).

Οι πλατφόρμες συγκεντρώνουν τρεις λειτουργίες που ιστορικά ανήκαν στην αγορά ή στο κράτος:

1. Πύλη πρόσβασης (ταυτοποίηση, αναγνώριση),

2. Θέσπιση προτύπων (αλγόριθμοι, APIs),

3. Επίλυση διαφορών (moderation).

Στο έργο του για τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και τη γένεση οικονομικών θεσμών στην αρχαιότητα, ο Οικονόμου δείχνει ότι αυτός που ελέγχει τον θεσμικό κανόνα, ελέγχει την εξουσία και τις μελλοντικές ροές πλούτου (Economou, Property Rights and Institutions, 2015).

Ακριβώς αυτό συμβαίνει σήμερα με τις πλατφόρμες: έχουν de facto ρυθμιστική εξουσία χωρίς δημοκρατική λογοδοσία.

Αλγόριθμοι ρυθμίζουν την πληροφορία από την οποία εξαρτάται η δημοκρατική διαδικασία.

Οι έρευνες του Οικονόμου σχετικά με τα θεμέλια της δημοκρατίας δείχνουν ότι απαιτούνται δύο προϋποθέσεις:

• Μηχανισμοί λογοδοσίας,

• Ισότητα πρόσβασης στα κοινωνικά αγαθά που στηρίζουν τη συμμετοχή.

Όταν αλγόριθμοι προωθούν πόλωση επειδή μεγιστοποιούν engagement, οι προϋποθέσεις για δημοκρατική επιλογή καταρρέουν.

Θεσμική απάντηση:

• Υποχρεωτική αλγοριθμική διαφάνεια,

• Δημόσια εποπτεία για πλατφόρμες που επηρεάζουν εκλογές,

• Υποχρέωση αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης.

Ο Οικονόμου έχει δείξει ότι το χρήμα αποτελεί θεσμικό εργαλείο εξουσίας και όχι ουδέτερο μέσο ανταλλαγής (Economou, Monetary Sovereignty, 2022). Στον ψηφιακό καπιταλισμό, ιδιωτικά νομισματικά συστήματα (tokens, εταιρικά stablecoins) δημιουργούν «ιδιωτικές νομισματικές σφαίρες».

Κίνδυνοι:

• αποδυνάμωση δημοσιονομικής πολιτικής,

• εξάρτηση των πολιτών από πλατφόρμες,

• υπονόμευση της κρατικής κυριαρχίας.

Λύσεις (σύμφωνα με το πλαίσιο του Οικονόμου):

• Δημόσιο ψηφιακό νόμισμα (CBDC),

• Ρυθμιστική ισοτιμία μεταξύ tokens και τραπεζικού χρήματος,

• Φορολόγηση ψηφιακών προσόδων (data rents).

Στο έργο του για την οικονομία του πολέμου, ο Οικονόμου δείχνει ότι οι υποδομές δεν είναι ουδέτερες — γίνονται στρατηγικά αγαθά όταν η κοινωνία εξαρτάται από αυτές (Economou, War and Economic Organization, 2016). Σήμερα, οι κρίσιμες υποδομές είναι:

• υποθαλάσσια καλώδια δεδομένων,

• cloud,

• ενεργειακά και τηλεπικοινωνιακά δίκτυα.

Αυτά πρέπει να αντιμετωπιστούν ως δημόσια αγαθά με θεσμική προστασία.

Στις αναλύσεις του για τα δημοσιονομικά συστήματα, ο Οικονόμου δείχνει ότι οι κοινωνίες που δεν αναδιανέμουν τις προσόδους οδηγούνται σε πολιτική αποσταθεροποίηση (Economou, Fiscal Institutions and Redistribution, 2021).

Άρα απαιτείται:

• Φορολόγηση πλατφορμών με βάση τα μονοπωλιακά κέρδη,

• Δημιουργία Ταμείου Δημόσιων Ψηφιακών Αγαθών για χρηματοδότηση παιδείας και ψηφιακού γραμματισμού.

Ο κυβερνοχώρος δεν καθιστά τα παλιά θεσμικά ερωτήματα ξεπερασμένα, τα ενισχύει.

Χωρίς θεσμούς που προστατεύουν:

• τη νομισματική κυριαρχία,

• την πρόσβαση στην πληροφορία,

• την κοινωνική ισότητα,

η δημοκρατία μετατρέπεται σε εξάρτημα των πλατφορμών.

Όπως μας υπενθυμίζει ο Οικονόμου σε όλο του το έργο:

«Όπου οι θεσμοί αποτυγχάνουν, η ισχύς συγκεντρώνεται, όπου συγκεντρώνεται, η δημοκρατία συρρικνώνεται.» (Οικονόμου, Institutions and Power, 2020)

ΠΗΓΗ