ΤΟ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ
(ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΛΩΔΙΚΟ)
ΤΟΥ «ΥΜΝΟΥ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ»
Γράφει ο Ι. Ν. Ηλιούδης
«Υμνους υφαίνειν συντόνως τεθηγμένους εργώδες εστίν…»
Οι σπουδαιότεροι λόγιοι της Βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου επιδίδονταν στη συγγραφή ύμνων1, αφού η υμνογραφία είχε καθιερωθεί ως «το πιο σπουδαίο δημιούργημα της Βυζαντινής Λογοτεχνίας»2.
Το αξιοθαύμαστον όμως είναι ότι οι μεγάλοι υμνογράφοι δεν συνέγραφαν τους ύμνους των μόνον για τους πεπαιδευμένους αλλ΄επεδίωκαννα καταστήσουν κοινω-νούς του μεγαλείου της υμνολογίας των και τον λαό.
Τούτο δε σαφώς διακρίνεται στα εφύμνια πολλών ύμνων , τα οποία και μέχρι σήμερα άδονται από τους εκκλησιαζομέ- νους,π.χ. «…ον παίδες ευλογείτε…λαός υπερυψούτε εις πάντας τους αιώνας»4.
Αλλά και στην αρχή ύμνων απαντώνται παρόμοιες παροτρύνσεις,«Δεύτε λαοί άσωμεν…»5.
Και πράγματι οι βυζαντινοί υμνογράφοι είχαν εν πολλοίς κατορθώσει, ως θα δείξουμε και εν συνεχεία, να μεταμορφώσουν με τις αναφανδόν παροτρύνσεις τους και με τα θαυμάσια ρυθμικά υμνογραφικά σχήματα τους πιστούς και ακροατές των ύμνων- να τους μεταμορφώσουν εν πολλοίς – σε λαό τρόπον τινα υμνηπόλο, «περί τους ύμνους δηλονότι αναστρεφόμενον»6.
Ορισμένοι ύμνοι μάλιστα είχαν γίνει τόσο δημοφιλείς ,ώστε πεπαιδευμένοι,ημιλόγιοι και απαίδευτοι εξεφράζοντο ποιητικώς μιμούμενοι τα ρυθμικά των σχήματα7.
Αναφέρουμε συντόμως παραδείγματα από την υστεροβυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο: Το γνωστότατο θρυλικό λαϊκό στιχούργημα «φεγγαράκι μου λαμπρό, φέγγε μου να περπατώ…» μιμείται το ρυθμικό σχήμα γνωστών υμνογραφικών κειμένων εκφωνου- μένων και αδομένων: «Ακατάληπτόν εστι το τελούμενον εν σοι…»,που αποδίδεται στον πατριάρχη Γερμανό Α΄ (α730), ή «Τον προφήτην Ιωνάν εκμιμούμενος βοώ…», «Εργασίας ο καιρός σωτηρίας ο σκοπός…», που αποδίδονται στον Ανδρέα Κρήτης κ.ά.8.
Εξάλλου ο εθνικός μας λαϊκός στίχος προέρχεται,κατά τα τελευταία πορίσματα της έρευνας,από τα εξαποστειλάρια –φωταγωγικά ποιήματα του Κωνσταντίνου Πορφυ-ρογεννήτου ή του Λέοντος Σοφού:Τοιςμαθηταίς συνέλθωμεν/εν όρει Γαλιλαίας… Τον λίθον θεωρήσασαι/αποκεκυλισμένον…Ότι Χριστός εγήγερται/μη τις διαπιστείτω…9 -πρβλ.Αχός βαρύς ακούγεται/πολλά ντουφέκια πέφτουν…Πάλι με χρόνια με καιρούς/πάλι δικά μας θάναι…κλπ.
Κατά τα χρόνια γύρω στη Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση και ενόψει της αναγέννη-σης του ελληνικού κράτους επικρατούν μεταξύ των λογίων τάσεις συσχέτισης της σύγχρονής των λογοτεχνικής παραγωγής με αρχαιοελληνικά πρότυπα αλλά και βυ- ζαντινά στοιχεία.
ΟΑθ. Χριστόπουλος λ.χ. θεωρείται νέος Ανακρέων, επειδή συγγρά- φει λαϊκά ποιήματα, στα οποία παρατηρείται συλλαβική και κυρίως τονική ομοιότητα με τα ποιήματα του Ανακρέοντος:«Τρύγος πρόσχαρα προβαίνει/ εορτάζ΄η οικουμένη/ η φλογέρα αχολογάει/…».
Βέβαια, αυτού του είδους οι στίχοι στο Bυζάντιο θεωρούνται λαϊκοί και σ΄αυτό το ρυθμικό σχήμα έχουν γραφεί οι γνωστοί στίχοι οι αποδιδόμενοι στον Συμεών νέο θεολόγο: «Από ρυπαρών χειλέων/…δέξαι δέησιν Χριστέ μου/… 10. (Τρύγος πρόσχαρα προβαίνει…) «και ψυχής ερρυπωμένης» (εορτάζ΄η οικουμένη).
Προφανώς είχεν υπόψη το σχετικό άκουσμα ο Χριστόπουλος, έστω κι αν καθιερώ- θηκε από το 1817 ως νέος Ανακρέων και το 1821 διεθνώς προβλήθηκε από τον Εμμ.Παππά ως «Der neue griechische Anacreon- Ο νέος Ελληνικός Ανακρέων, Βιέννη 1821»11.
Ο δε Σαββίδης πιστεύει ότι «ο Κάλβος διεκδίκησε πλαγίως» τον τίτλο του νέου Πινδάρου με την έκδοση των Ωδών του το 1824, ενώ «ένα χρόνο αργότερα στον Υμνο (στρ.86) τον τίτλο του νέου Πινδάρου διεκδίκησεν ευθύτερα ο Σολωμός»:
«μες τα χόρτα, τα λουλούδια/ το ποτήρι δεν βαστώ
φιλελεύθερα τραγούδια/ σαν τον Πίνδαρο εκφωνώ»12.
Ωστόσο, ο Σολωμός δεν μιμείται ούτε το περιεχόμενο ούτε τα ρυθμικά σχήματα του Πινδάρου.Και μέσα σ΄αυτό το κλίμα της αναζήτησης προτύπων και της επιδίωξης να πιστοποιηθεί η συνέχεια και η ταυτότητα του νέου Ελληνισμού φαίνεται να ελκύεται από την εξίσου μεγάλη με την αρχαία και εντυπωσιακότερη και –το κυριότερο-διαδε- δομένη και στο λαό υμνογραφική παράδοση των Βυζαντινών.
Εχει μάλιστα επισημαν-θεί είτε η νοηματική είτε η ρυθμική σχέση Σολωμικών στίχων και βυζαντινής υμνο-γραφίας,π.χ. «Την ύστερη έβγαλε/ που έξαφνα έλαμψε/ και κλαίει και ρυάζεται/τα ίχνη αλλάζοντας…»Το ως άνω φαίνεται να μιμείται το ρυθμικό σχήμα του Ρωμανού: «Αντλήσωμεν άνθρωποι σωτήρια νάματα καρδίας ευφραίνοντα…»13.
Ο δε Ν.Β.Τωμαδάκης επισημαίνει ότι «πολλαί μαρτυρίαι συγχρόνων του συμφω-νούν ότι ο Σολωμός εμελέτα την Γραφήν, τους πατέρας της Εκκλησίας και ότι έψαλλε τα κείμενα της ορθοδόξου υμνογραφίας. Ταύτα δύνανται να εξαχθούν και εκ των έργων του. Μαρτυρείται ότι ιδιαιτέρως ηρέσκετο αποστηθίζων τους ψαλμούς , τον Ιερεμίαν,τον Ιώβ και ότι μετ΄επιστασίας ανέγνωσε τους Ιωάννην Δαμασκηνόν και Κοσμάν τον Μαϊουμά»14.(πρβλ.παραπάνω σημ.1).
Είτε λοιπόν ο Σολωμός εγνώριζε την ως άνω εκτίμηση του λεξικού της Σούδας είτε εξ ιδίας μελέτης αξιολόγησε το ύψος και το μεγαλείο των ύμνων,θα ήταν εύλογο να προσπαθήσει να τους μιμηθεί.
Πράγματι δανείζεται εικόνες και έννοιες από την πρώτη ωδή των κανόνων,η οποία αναφέρεται στη διάβαση της Ερυθράς θαλάσσης και την Ωδή του Μωυσή, όπως διαπιστώνεται στις στροφές 118-121 του Υμνου εις την Ελευ-θερίαν:«Α,γιατί δεν έχω τώρα την φωνήν του Μωυσή…με τα τύμπανα κι εκειές».
Το εντυπωσιακό όμως είναι ότι ο Σολωμόςλαμβάνει το στιχουργικό πρότυπο του «Υμνου» του από την α΄ωδή του κανόνος του Ιω.Δαμασκηνού εις το Γενέσιον της Θεοτόκου«Τω συντρίψαντι πολέμους εν βραχίονι αυτού…»15(Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή…»!
Πιο εντυπωσιακή και ενδιαφέρουσα υπήρξεν ασφαλώς η συνεργασία Σολωμού και του φίλου του Νικ. Μάντζαρου προς μελοποίηση (1828) του «Υμνου».Γράφει σχετι-κά ο Μιχαλόπουλος. «…Μη ξεχνάμε πως η μουσική γράφτηκε με τη συνεργασία του ίδιου του Σολωμού…
Ο ποιητής φαίνεται πως έμεινε ικανοποιημένος από την εργασία του Μάντζαρου και λέγεται πως πολλές φορές έκλαψε ακούοντας τη μελωδία…»16.
Ο Μάντζαρος ασφαλώς θα πληροφορήθηκε από τον Σολωμό ότι το στιχουργικό πρότυπο του Υμνου ήταν η εις ήχον πλ.δ΄α΄ ωδή του κανόνος Ιω.Δαμασκηνού εις το Γενέσιον.Εάν εμελωδείτο ο «Υμνος» κατά το μέλος του κανόνος , θα είχαμε το ανά-λογο αποτέλεσμα.
ΟΜάντζαρος όμως πρωτοτύπησε.αξιοποιώντας και την παράδοση των συμπατριωτών του.Χωρίς να αλλάξει τον ήχο πλ.δ΄, μετέφερε στο πεντάγραμμο τη μελωδία του πλ.δ΄αλλάζοντας τον ρυθμό σε τρίσημο και έτσι έχουμε το αποτέλε- σμα , που όλοι γνωρίζουμε.
Δημοσιεύτηκε στο περ.ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ τ.32(2000)187-193 του Ιδρύματος Πατε- ρικών Μελετών(Μονής Βλατάδων). Αναδημοσιεύεται εδώ άνευ παραπομπών.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου