ΜΙΑ ΦΟΥΚΩΙΚΗ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ COVID19
Ο καθηγητής του Τμήματος Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ, Γεράσιμος Κακολύρης, επιχείρησε μια Φουκωική ανίχνευση της διαχείρισης του covid 19, επιχειρώντας μια σύγκριση μεταξύ ιστορικής διαχείρισης λέπρας και πανούκλας, η οποία είναι πολύ αξιόλογη και την την οποία μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρη ΕΔΩ
Αναδημοσιεύουμε αποσπάσματά της (υπογραμμίσεις και bold δικά μας) για όσους θέλουν να πάρουν μια ιδέα για τις διαχρονικά κρίσιμες θέσεις του Φουκώ για την εξουσία, την πειθαρχία και τον κοινωνικό έλεγχο.
Το πρόβλημα βέβαια είναι ότι οι κριτικές Φουκωικές θέσεις κατέληξαν "instruction manual" για τις εξουσίες...
Ακολουθούν τα απόσπάσματα:
Σε αντίθεση με τη διαχείριση της λέπρας που υποκίνησε τον αποκλεισμό, η διαχείριση της πανούκλας «υποκίνησε αντιθέτως πειθαρχικά σχήματα».
Στην περίπτωση της πανούκλας, δεν είναι εφικτός ο μαζικός και δυαδικός διαχωρισμός των νοσούντων από τους υγιείς και ο επακόλουθος αποκλεισμός των πρώτων εκτός πόλης, όπως συνέβαινε στην περίπτωση των λεπρών.
Στην περίπτωση της πανούκλας, δεν είναι εφικτός ο μαζικός και δυαδικός διαχωρισμός των νοσούντων από τους υγιείς και ο επακόλουθος αποκλεισμός των πρώτων εκτός πόλης, όπως συνέβαινε στην περίπτωση των λεπρών.
Αντιθέτως, η διαχείριση της πανούκλας απαιτεί πολλαπλές διαιρέσεις του πληθυσμού και του χώρου, «εξατομικευτικές κατανομές» στον χώρο –δηλαδή ο καθένας οφείλει να βρίσκεται εκεί ακριβώς που του επιβάλλεται να είναι–, καθώς και την «οργάνωση σε βάθος των επιτηρήσεων και των ελέγχων» αυτών των διαιρέσεων και κατανομών.
Όλα αυτά οδηγούν, σύμφωνα με τον Φουκώ, σε «επίταση και διακλάδωση της εξουσίας». Η διαχείριση της πανδημίας εισάγει τα ατομικά σώματα σε ένα συγκεκριμένο δίκτυο πειθαρχικών σχέσεων. Η πανούκλα ως μορφή αταξίας, πραγματικής και ταυτόχρονα φαντασιακής, «έχει ως ιατρικό και πολιτικό σύστοιχο την πειθαρχία».
Για τον Φουκώ, στην «πανούκλα απαντά η τάξη· αναλαμβάνει να ξεδιαλύνει [...] τη σύγχυση της ασθένειας, που μεταδίδεται όταν τα σώματα ανακατεύονται» μεταξύ τους. Η τάξη καθορίζει για το καθένα τη θέση του.
Ο κανονισμός και ο έλεγχος της τήρησης αυτής της τάξης διεισδύουν μέχρι τις έσχατες λεπτομέρειες της ύπαρξης, «μέσω μιας ολοκληρωμένης ιεραρχίας που διασφαλίζει την τριχοειδή λειτουργία της εξουσίας».
Ο κανονισμός και ο έλεγχος της τήρησης αυτής της τάξης διεισδύουν μέχρι τις έσχατες λεπτομέρειες της ύπαρξης, «μέσω μιας ολοκληρωμένης ιεραρχίας που διασφαλίζει την τριχοειδή λειτουργία της εξουσίας».
Ο περιορισμός της κυκλοφορίας των σωμάτων σημαίνει ότι αυτά οφείλουν να κατέχουν μια χωρική θέση προσδιορισμένη εκ των προτέρων. Οι μετακινήσεις τους καθορίζονται από ένα αυστηρό πλαίσιο, η αθέτηση του οποίου επιφέρει τιμωρία.
Στο κέντρο κάθε σύγχρονου πειθαρχικού ελέγχου, συμπεριλαμβανομένου του ελέγχου της κυκλοφορίας του σώματος εν καιρώ πανδημίας, λειτουργεί ένας μικρός ποινικός μηχανισμός, η «κανονιστική κύρωση», όπως την ονομάζει ο Φουκώ, ο οποίος τιμωρεί ένα σύνολο συμπεριφορών που αποκλίνουν απ’ ό,τι εκείνος καθορίζει ως επιτρεπτό.
Σκοπός του είναι η δημιουργία του πειθήνιου σώματος της πανδημίας μέσω του φόβου της ποινής, που στις μέρες μας είναι το χρηματικό πρόστιμο ή ακόμη και η φυλάκιση.
Στο κέντρο κάθε σύγχρονου πειθαρχικού ελέγχου, συμπεριλαμβανομένου του ελέγχου της κυκλοφορίας του σώματος εν καιρώ πανδημίας, λειτουργεί ένας μικρός ποινικός μηχανισμός, η «κανονιστική κύρωση», όπως την ονομάζει ο Φουκώ, ο οποίος τιμωρεί ένα σύνολο συμπεριφορών που αποκλίνουν απ’ ό,τι εκείνος καθορίζει ως επιτρεπτό.
Σκοπός του είναι η δημιουργία του πειθήνιου σώματος της πανδημίας μέσω του φόβου της ποινής, που στις μέρες μας είναι το χρηματικό πρόστιμο ή ακόμη και η φυλάκιση.
Πέρα από την ποινικοποίηση της διαγωγής, υφίσταται και η ηθικοποίησή της. Η «ανέμελη» κυκλοφορία των σωμάτων δεν είναι μόνο ποινικά κολάσιμη, αλλά και ηθικά.
Έτσι, το ανυπάκουο σώμα χαρακτηρίζεται ως «ανεύθυνο», σε αντιδιαστολή με το υπάκουο σώμα του «υπεύθυνου» πολίτη. Μπορεί να μην υπάρχουν ανεύθυνοι θεσμοί, υπάρχουν όμως ανεύθυνοι πολίτες!
Έτσι, το ανυπάκουο σώμα χαρακτηρίζεται ως «ανεύθυνο», σε αντιδιαστολή με το υπάκουο σώμα του «υπεύθυνου» πολίτη. Μπορεί να μην υπάρχουν ανεύθυνοι θεσμοί, υπάρχουν όμως ανεύθυνοι πολίτες!
Η ατομικιστική ηθική του νεοφιλελευθερισμού απαιτεί από το άτομο να είναι κοινωνικά υπεύθυνο, τη στιγμή που ο ίδιος ο νεοφιλελευθερισμός υπονομεύει κάθε έννοια κοινωνικής ευαισθησίας και ευθύνης, όπως όταν, για παράδειγμα, καταλύει το κράτος πρόνοιας ή αρνείται σε πλήθος ατόμων τις συνθήκες μιας βιώσιμης ζωής εν γένει.
Η επιτήρηση των μετακινήσεων των σωμάτων ασκείται συνεχώς και αδιαλείπτως. Το σώμα επιτηρείται με σκοπό να διακοπούν οι επικίνδυνοι δίαυλοι επικοινωνίας. Η ατομικότητα που κατασκευάζει η πειθαρχία είναι αυτή του «εξατομικευμένου διατετραγωνισμού».
Στο Επιτήρηση και τιμωρία, o Φουκώ εξηγεί την πειθαρχική στρατηγική του «διατετραγωνισμού», ως την αυστηρή οριοθέτηση ενός χώρου, στον οποίο κάθε άτομο έχει τη δική του καθορισμένη θέση για να αποκλείεται η άσκοπη μετακίνησή του, η πιθανή εξαφάνισή του ή ο μη χρήσιμος και πολλές φορές επικίνδυνος συγχρωτισμός του με άλλα άτομα.
Στο Επιτήρηση και τιμωρία, o Φουκώ εξηγεί την πειθαρχική στρατηγική του «διατετραγωνισμού», ως την αυστηρή οριοθέτηση ενός χώρου, στον οποίο κάθε άτομο έχει τη δική του καθορισμένη θέση για να αποκλείεται η άσκοπη μετακίνησή του, η πιθανή εξαφάνισή του ή ο μη χρήσιμος και πολλές φορές επικίνδυνος συγχρωτισμός του με άλλα άτομα.
Ο πειθαρχικός χώρος τείνει να διαιρεθεί σε τόσα τμήματα όσα και τα σώματα ή τα στοιχεία που κατανέμει: «Καθορίζονται θέσεις που απαντούν [...] στη διακοπή των επικίνδυνων δίαυλων επικοινωνίας». Σκοπός είναι να εξαλειφθεί η διάχυτη κυκλοφορία των ατόμων, «η αχρείαστη και επικίνδυνη σύμπτυξή τους», καθώς και να αποσυντεθεί η συγκεχυμένη μαζική ή φευγαλέα πληθυντικότητα.
Ο «διατετραγωνισμένος» περιφραγμένος χώρος επιτρέπει να διακόπτεται κάθε επικίνδυνη επικοινωνία, να αξιολογείται και να κυρώνεται η συμπεριφορά του καθενός. Εντός αυτής της τοπογραφίας των σωμάτων, ο καθένας «οδηγείται στη θέση του. Κι αν κινηθεί, τίθεται σε κίνδυνο η ζωή του, λόγω μόλυνσης ή τιμωρίας».
Η «ιεραρχική επιτήρηση» των σωμάτων λειτουργεί ασταμάτητα. Το βλέμμα βρίσκεται παντού σε επαγρύπνηση. Ο έλεγχος της κυκλοφορίας των σωμάτων και η πειθάρχησή τους στους περιορισμούς που τους επιβάλλονται, επιτυγχάνεται μέσω της επιτήρησής τους.
Πρόκειται για μια εκ του σύνεγγυς και σχολαστική παρακολούθηση. Έτσι, ενώ «η λέπρα απαιτεί την απόσταση», η πανούκλα, όπως και η πανδημία του κορωνοϊού, «προϋποθέτει μια όλο και πιο επιδέξια προσέγγιση των ατόμων από την εξουσία, μια παρακολούθηση όλο και πιο σταθερή, όλο και πιο επίμονη».
Πρόκειται για μια εκ του σύνεγγυς και σχολαστική παρακολούθηση. Έτσι, ενώ «η λέπρα απαιτεί την απόσταση», η πανούκλα, όπως και η πανδημία του κορωνοϊού, «προϋποθέτει μια όλο και πιο επιδέξια προσέγγιση των ατόμων από την εξουσία, μια παρακολούθηση όλο και πιο σταθερή, όλο και πιο επίμονη».
Η εξορία του λεπρού και ο περιορισμός της πανούκλας δεν αντιστοιχούν, σύμφωνα με τον Φουκώ, στο ίδιο «πολιτικό όνειρο». Το πολιτικό όνειρο που βρίσκεται πίσω από τη διαχείριση της λέπρας είναι το «όνειρο μιας καθαρής κοινότητας».
Αντιθέτως, στη διαχείριση της πανούκλας είναι το «όνειρο μιας πειθαρχημένης κοινωνίας». Είναι το «όνειρο» μιας εξουσίας που, στο όνομα της ανάσχεσης του κινδύνου που διατρέχει ο πληθυσμός από τη μετάδοση του μολυσματικού ιού, ασκείται με εξαντλητικό και πλήρη τρόπο στο σύνολο της κοινωνίας, ανεμπόδιστα, καθιστώντας το αντικείμενο επί του οποίου ασκείται πλήρως διαφανές. Υπό μία έννοια, το πολιτικό όνειρο της πανωλόβλητης πόλης είναι η εξάλειψη της πολιτικής.
Η πανωλόβλητη πόλη, όπως σημειώνει ο Φουκώ, «εκφράζει την ουτοπία της τέλεια κυβερνώμενης πόλης: είναι μια πόλη που τη διατρέχει ολόκληρη η ιεραρχία, η επιτήρηση, το βλέμμα, η γραφή· μια πόλη η οποία ακινητοποιείται κατά τη λειτουργία μιας εκτεταμένης εξουσίας που ασκείται με διακριτό τρόπο σε κάθε ατομικό σώμα».
Η επιδημία της πανούκλας, «εκείνη τουλάχιστον που δεν έχει ακόμη εκδηλωθεί»,αποτελεί, όπως υποστηρίζει ο Φουκώ, πρόσφορο πεδίο για έναν «ιδεατό τρόπο» άσκησης της πειθαρχικής εξουσίας.
Όπως οι νομομαθείς που τοποθετούνταν φαντασιακά στη φυσική κατάσταση για να θέσουν σε λειτουργία, σύμφωνα με την καθαρή θεωρία, τα δικαιώματα και τους νόμους, αντίστοιχα και οι κυβερνώντες ονειρεύονταν την κατάσταση πανούκλας «για να δουν τις τέλειες πειθαρχίες να λειτουργούν».
Όπως οι νομομαθείς που τοποθετούνταν φαντασιακά στη φυσική κατάσταση για να θέσουν σε λειτουργία, σύμφωνα με την καθαρή θεωρία, τα δικαιώματα και τους νόμους, αντίστοιχα και οι κυβερνώντες ονειρεύονταν την κατάσταση πανούκλας «για να δουν τις τέλειες πειθαρχίες να λειτουργούν».
Η αντικατάσταση του μοντέλου της λέπρας από το μοντέλο της πανούκλας αντιστοίχεισε μια πολύ σημαντική ιστορική διαδικασία, την οποία ο Φουκώ αποκαλεί «επινόηση των θετικών τεχνολογιών εξουσίας».
Η αντίδραση στη λέπρα είναι μια «αρνητική αντίδραση», δηλαδή είναι μια «αντίδραση απόρριψης, αποκλεισμού κ.λπ.». Αντιθέτως, η αντίδραση στην πανούκλα ή στον κορωνοϊό σήμερα είναι μια «θετική αντίδραση».
Η αντίδραση στη λέπρα είναι μια «αρνητική αντίδραση», δηλαδή είναι μια «αντίδραση απόρριψης, αποκλεισμού κ.λπ.». Αντιθέτως, η αντίδραση στην πανούκλα ή στον κορωνοϊό σήμερα είναι μια «θετική αντίδραση».
Αποτελεί μια αντίδραση που περιλαμβάνει τον εγκλεισμό, την παρατήρηση, τη διαμόρφωση γνώσης, τον πολλαπλασιασμό των αποτελεσμάτων της εξουσίας μέσα από τη συσσώρευση παρατήρησης και γνώσης.
Συνιστά, όπως ισχυρίζεται ο Φουκώ, «το πέρασμα από μια τεχνολογία της εξουσίας η οποία διώκει, αποκλείει, εξορίζει, περιθωριοποιεί, καταπιέζει, σε μια εξουσία η οποία είναι τελικά μια θετική εξουσία, μια εξουσία που κατασκευάζει, μια εξουσία που παρατηρεί, μια εξουσία που γνωρίζει, μια εξουσία η οποία πολλαπλασιάζεται πατώντας στα ίδια τα αποτελέσματά της».
Συνιστά, όπως ισχυρίζεται ο Φουκώ, «το πέρασμα από μια τεχνολογία της εξουσίας η οποία διώκει, αποκλείει, εξορίζει, περιθωριοποιεί, καταπιέζει, σε μια εξουσία η οποία είναι τελικά μια θετική εξουσία, μια εξουσία που κατασκευάζει, μια εξουσία που παρατηρεί, μια εξουσία που γνωρίζει, μια εξουσία η οποία πολλαπλασιάζεται πατώντας στα ίδια τα αποτελέσματά της».
Άποψη της παρούσας σύντομης επισκόπησης είναι ότι η διαχείριση της πανούκλας κατά τον 18ο αιώνα, όπως και της πανδημίας του κορωνοϊού Covid-19 σήμερα, φέρνει μαζί τις δύο βασικές μορφές της βιοεξουσίας, δηλαδή της εξουσίας επί της ζωής, που, κατά τον Φουκώ,αναπτύχθηκε από τον 17ο αιώνα και μετά.
Η βιοεξουσία αντιπαρατίθεται στην κυρίαρχη εξουσία των προνεωτερικών κοινωνιών, σύμφωνα με την οποία ο μονάρχης είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου επί των υπηκόων του. Ως βιοεξουσία ορίζει ο Φουκώ την έκρηξη «διαφόρων και πολυάριθμων τεχνικών προκειμένου να επιτευχθεί η καθυπόταξη των σωμάτων και ο έλεγχος των πληθυσμών».
Πιο συγκεκριμένα, η εξουσία επί της ζωής αναπτύχθηκε με δύο βασικές μορφές. Η μία, που σχηματίστηκε κατά τα φαινόμενα πρώτη και αποκαλείται από τον Φουκώ «ανατομοπολιτική του ανθρωπίνου σώματος», επικεντρώνεται στις πειθαρχίες του σώματος, δηλαδή σε συστήματα ελέγχου που σκοπό έχουν να παράγουν υπάκουα σώματα.
Άρα μιλάμε για μια πειθαρχική εξουσία που εστιάζει στο άτομο. Παράδειγμα αυτής της μορφής εξουσίας αποτελεί το μοντέλο διαχείρισης της πανούκλας που εμφανίστηκε στα τέλη του 17ουαιώνα, όπως περιγράψαμε παραπάνω.
Άρα μιλάμε για μια πειθαρχική εξουσία που εστιάζει στο άτομο. Παράδειγμα αυτής της μορφής εξουσίας αποτελεί το μοντέλο διαχείρισης της πανούκλας που εμφανίστηκε στα τέλη του 17ουαιώνα, όπως περιγράψαμε παραπάνω.
Η δεύτερη μορφή που λαμβάνει η βιοεξουσία είναι αυτή της «βιοπολιτικής του πληθυσμού» και αφορά παρεμβάσεις και ρυθμιστικούς ελέγχους που έχουν ως αντικείμενό τους, όχι το ατομικό σώμα, αλλά τη διαχείριση του πληθυσμού.
Οι δύο μορφές βιοεξουσίας, η πειθαρχική εξουσία και η βιοπολιτική του πληθυσμού,συνδυάζονται στο μοντέλο διαχείρισης της πανούκλας.
Ο συνεχής πειθαρχικός έλεγχος των σωμάτων ως τρόπος διαχείρισης της πανδημίας εντάσσεται, όπως μας λέει ο Φουκώ, σε «μια προσπάθεια μεγιστοποίησης της υγείας, της ζωής, της μακροζωίας, της δύναμης των ατόμων. Κατά βάθος, ο σκοπός είναι να παραχθεί ένας υγιής πληθυσμός».
Ο συνεχής πειθαρχικός έλεγχος των σωμάτων ως τρόπος διαχείρισης της πανδημίας εντάσσεται, όπως μας λέει ο Φουκώ, σε «μια προσπάθεια μεγιστοποίησης της υγείας, της ζωής, της μακροζωίας, της δύναμης των ατόμων. Κατά βάθος, ο σκοπός είναι να παραχθεί ένας υγιής πληθυσμός».
Αντίστοιχα, αυτό που βλέπουμε κατά την περίοδο της πανδημίας του κορωνοϊού Covid-19 είναι η γιγάντωση της άσκησης της πειθαρχικής εξουσίας, η οποία, στο όνομα της υγείας του πληθυσμού και της ανάπτυξης συγκεκριμένων στρατηγικών, ελέγχει, αποκλείει, περιορίζει το ανθρώπινο σώμα.
Σκοπός ή πολιτικό «όνειρο» της εξουσίας κατά τη διαχείριση της τρέχουσας πανδημίας είναι, στο όνομα της διατήρησης της ζωής και της αποφυγής του θανάτου, η παραγωγή υπάκουων, πειθαρχημένων σωμάτων.
Ως εκ τούτου, αυτό που καθίσταται εμφανές από μια τέτοια διαχείριση είναι ότι εξακολουθούμε να διαβιούμε εντός εκείνου του συστήματος εξουσίας που εγκαινιάστηκε από την πολιτική και ιατρική διοίκηση της πανούκλας στις απαρχές της νεωτερικότητας και που εδράζεται στο δίπτυχο ζωή-πειθαρχία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου