ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΕΡΖΑΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

ΤΟ ΣΥΝΘΗΜΑ ΤΟΥ ‘21

Άγγελος Τερζάκης

Αν θέλουμε να μετέχουμε στον εορτασμό της εθνεγερσίας ουσιαστικά κι’ όχι τυπικά, αν, δηλαδή ως άνθρωποι συνειδητοί, του καιρού μας, θέλουμε να ξέρουμε γιατί κάνουμε κάτι και τι νόημα έχει αυτό που κάνουμε, τότε θα πρέπει και να συλλογιστούμε ένα – δύο πράγματα πολύ απλά. 

Το πρώτο είναι πως ένας εθνικός πανηγυρισμός μοιραία χρωματίζεται από τις γενικές συνθήκες της συγκεκριμένης στιγμής του. Χρωματίζεται εσωτερικά, στον ψυχικό μας κόσμο, και τούτο ακούσια, ή κι’ ασύνειδα ως ένα βαθμό. 

Ένας εορτασμός μπορεί να είναι αληθινός ή τυπικός, αυθόρμητος ή τεχνητός, γεμάτος νόημα ή δίχως νόημα, χαρούμενος ή θλιβερός. Έτσι και η 25η Μαρτίου : Άλλο νόημα έχει αν τη γιορτάζετε την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων κι’ άλλο μετά την ήττα του ΄97. 

Άλλο αν έρχεται την επομένη της Μικρασιατικής Καταστροφής, άλλο τον Μάρτιο του 1941, μετά τις νίκες κατά του Μουσολίνι, άλλο, τέλος, μέσα στη νύχτα της Κατοχής. Υπάρχουν εορτασμοί ανθοστόλιστοι κι’ άλλοι βουτηγμένοι σε κρέπια, υπαινιγμοί πικροί.

Αυτό δείχνει πως ένα έθνος είναι υπεύθυνο για την πορεία του, ακόμα κι’ όταν η κατεύθυνσή της του επιβάλλεται από τη δύναμη των πραγμάτων. Στον κόσμο τούτο, ο κατάδικος δεν είναι πάντοτε ο αυτουργός. 

Υπάρχει μια αδιάγνωστη στην αφετηρία της, αλλά και πολύ αισθητή στην οικονομία της ευθύνη, που εφοδιάζει με νόημα την κάθε κρίσιμη ιστορική στιγμή, δικαιώνει ή αφήνει ηθικά εκτεθειμένους αυτούς που τη ζουν, που την ενσαρκώνουν. 

Αν εγκύψει κανένας σ’ αυτό το φαινομενικό ίσως μυστήριο, θα ιδεί πως θέτει σε νέα βάση το όλο ηθικό πρόβλημα του ανθρώπου. Αν είμαστε τόσο υπεύθυνοι, όσο το θέλει η «μοίρα», τότε μπορεί και να είμαστε εξ ορισμού περισσότερο ελεύθεροι από όσο το εμφανίζει μια μηχανική και αυστηρά υλιστική αιτιοκρατία.

Το κακό είναι πως αφήνουμε τις κάθε λογής συλλογικές γιορτές να κυλάνε πάνω μας σε νερό σε αδιάβροχο, χωρίς να στεκόμαστε να τις συλλογιστούμε. 

Φταίει, βέβαια, ο παθητικός ρυθμός της καθημερινής ζωής, δεν αρκεί μια αργία ή ένας καθιερωμένος εορτασμός για να τον ανακόψει. Φταίει ακόμα και η απλούστευση της Ιστορίας, που γίνεται για καθαρά παιδαγωγικό σκοπό σε συνδυασμό με την όχι πάντοτε απονήρευτη εξιδανίκευσή της. 

Αν μπορούσαν πολλοί από εμάς να ξέρουν την καθαρή αλήθεια γύρω από το ’21 – αλήθεια σύνθετη, πολύπλοκη, διδακτική μέσα στην δραματική αντιφατικότητά της – θα έβγαζαν ίσως συμπεράσματα περισσότερο αφομοιώσιμα, γιατί και περισσότερο προσωπικά. 

Αλλά μας έχει φάει το τροπάριο, ο δεκάρικος, οι φτηνές «κορώνες», η δημαγωγική πατριδοκαπηλεία. Πίσω από τους ήρωες χάθηκαν οι μάρτυρες. Ποιος ξέρει αν δεν θα είταν πολύ πιο ευλαβικό, πολύ πιο εσωτερικά υποβλητικό κι’ επιβλητικό, ένα μνημόσυνο αντί μια τυμπανοκρουσία.

Κι εδώ είναι που αρχίζει η ευθύνη των ζωντανών. Παίρνει ο καθένας την 25η Μαρτίου, μα τοπικός υποψήφιος είναι, μα δάσκαλος φουκαράς, διατεταγμένος, μα εξημμένη κεφαλή, μα αγύρτης, μα ανεδαφικός φαφλατάς, και την κάνει παρανάλωμά του. 

Οι άλλοι ακούνε. Ανάμεσα σ’ εκείνους που ακούνε, είναι εκείνοι που δεν ακούνε. Είναι εκείνοι που, αλλοίμονο, ακούνε. Είναι εκείνοι που υπνωτίζονται, αποβλακώνονται. Άλλοι που μπαίνουν στον πειρασμό ν’ αντιδράσουν, να ξεσπάσουν, και που θυσιάζουν μέσα τους μαζί με τον ρήτορα και το θέμα. 

Στον κόσμο τούτον τα χλωρά καίγονται πάντοτε μαζί με τα ξερά. Πόσοι έχουν τον καιρό ή την αρμοδιότητα να κάνουν την κρίσιμη διαλογή, για να περισώζεται τουλάχιστον κάτι;

‘

Ένα λοιπόν κακό ο μηχανισμός. Δεύτερο κακό η αντιπνευματική απλούστευση. Τρίτο η εκμετάλλευση από τους αιώνιους καπήλους. Σ’ αυτά, ας προσθέσουμε το πνεύμα μιας εποχής άπιστης, υστερικά ριζοσπαστικής, απροσανατόλιστης και θολωμένης. 

Τι να περισωθή από το μήνυμα των ανθρώπων που έκαναν το 21; Ίσαμε χτες τουλάχιστο, για κάποιες γενιές που τώρα αποσύρονται, είτανε κοντινοί, άμεσα πρόγονοι, το ύφος ζωής δεν έχει ακόμα ριζικά αλλάξει. Ακόμα και τα όπλα είταν τα ίδια, μονάχα πιο εξελιγμένα: το κανόνι είταν κανόνι, το σπαθί, σπαθί, το τουφέκι, τουφέκι. 

Από τη στιγμή της Χιροσίμα και πέρα, όλα ξαφνικά αλλάζουν. Η προγονική οπλοθήκη πάει τώρα να γίνει από κειμήλο, αντικείμενο περιέργειας, τουριστικού εμπορίου. Ένα αρχαίο τόξο που το βρίσκουμε σ’ ανασκαφή, δεν είναι πια για μας κειμήλιο, είναι έκθεμα μουσείου. 

Κόπηκε ο δεσμός αίματος. Τα πράγματα έχουν ψυχή, και η ψυχή τους είναι θνητή, γιατί μας μοιάζει.

Να μπορούσαμε τουλάχιστον να περισώσουμε το βαθύτερο μήνυμα του 21! Είναι αυτό ακριβώς που αλλάζει φωτισμούς, ανάλογα με τις στιγμές. Μήπως θα είταν βολετό για να το στερεώσουμε, να το συμπυκνώσουμε σε μια μόνη λέξη; 

Το έχει κάνει για λογαριασμό μας ένας σύγχρονος του Αγώνα κι’ έτσι μπορεί να θεωρηθή απόλυτα αυθεντικό. Ο σύγχρονος αυτός είταν κι’ ένας έξω από τα κοινά μέτρα ποιητής. Ο Διονύσιος Σολωμός περιέκλεισε το νόημα του ’21 στον ύμνο που αναγνωρίστηκε αμέσως εθνικός των Ελλήνων. 

Αν γινότανε κάθε χρόνο, αντί για τόσους δεκάρικους και παράτες, να ψέλνουμε μέσα μας ευλαβικά, με προσοχή στο κείμενο, τον Ύμνο στην Ελευθερία, ίσως να είμασταν διαφορετικοί.

Γιατί υπάρχουν έννοιες με περιεχόμενο αγέραστο, και που η κάθε εποχή αντί να τις ξεγράψει τις ανανεώνει, επειδή τις φωτίζει από εστία διαφορετική. Δεν βλέπω, λόγω χάρη, τι θα μαράνει, παρά τη ρωμαντική του έκσταση, το ογδοηκοστό δεύτερο τετράστιχο του Ύμνου μας : «Και εσύ αθάνατη, εσύ θεία, - που ότι θέλεις ημπορείς, - εις τον κάμπο, Ελευθερία, - ματωμένη περπατείς».

 Τι ν’ αμφισβητήσουμε εδώ εμείς οι σύγχρονοι, οι πολίτες του τεχνοκρατούμενου 20ου αιώνα; Το «ότι θέλεις ημπορείς»; Έρχεται αμέσως να το αντιζυγιάσει σε νόημα ο τέταρτος στίχος, το «ματωμένη περπατείς». 

Το νόημα της ελευθερίας δεν είναι οι πρακτικές της δυνατότητες είναι η ηθική αυτοδικαίωσή της. Να ζητάς από μιαν έννοια καθαρή ηθική, άρα αξιολογική, αποτιμητική του ανθρώπου, μιαν υλική απολαυή, δείχνει αυτέλεια καταλυτική του ίδιου του υποκειμένου. 

Αν συστατικό του ανθρώπου γνώρισμα είναι το αίσθημα μιας αξιοπρέπειας, κυρωμένης δραματικά από το αμετακίνητο όριο του θανάτου, τότε κάθε πρακτικό της αντιστάθμισμα την αναιρεί. Από τη στιγμή που το αίσθημα της τιμής θα πληρωθεί σε χρήμα, παύει να είναι τιμή. Γίνεται το αντίθετό της.

Αξιώσεις δύσκολες, ούτε λόγος! Αλλά ο άνθρωπος είναι το όν που έθεσε στον εαυτό του αθλήματα δύσκολα. Τα έθεσε με την αξίωσή του της υπεροχής. Τα θέτει όμως κάθε μέρα και μ’ εκείνο που λιγότερο το υποπτεύεται ως δεσμευτικό του : με την απαίτηση να χαίρεται τους καρπούς της υλικής προόδου. 

Ανίκανος το συνηθέστερο να στοχαστεί, παρασυρμένος από το ποτάμι που τον πηγαίνει, νομίζει πως φτάνει να παραχωρήσει στον οποιονδήποτε εξουσιαστή το κάθε του ηθικό γνώρισμα για να μείνει κι’ ανενόχλητος στην απόλαυση των αγαθών του. Δεν ξέρει πως τα’ αγαθά αυτά κρύβουν παγίδα.

 Πως του παραχωρούνται όπως ρίχνει το ένα δόλωμα. Όταν κάποτε ξυπνήσει, θα βρεθεί δεμένος χειροπόδαρα, αλύτρωτα, μπροστά σε μιαν απαγόρευση ακόμα και ν’ αναπνέει σο θέλει.

Αυτή είναι η μεγάλη απάτη της εποχής μας και του κύκλου πολιτισμού στον οποίο μπήκαμε. Το καταχθόνιο στρατήγημα συνίσταται στο να κάνει τον ίδιο τον άνθρωπο υπονομευτή του εαυτού του. Τον εξαγοράζει με την άνεση. Τον εξαγοράζει με την αναισθησία που υποθάλπεται κατάλληλα και πονηρά. 

Είμαστε μόνοι μας παραγωγοί του αναισθητικού που θα μας παραδώσει στο δράκο. Μια Κίρκη μας έχει χτυπήσει με το ραβδί της και μας έκανε χοίρους προτού πάρουμε τον δρόμο για τον μακελάρη και ύστερα για την χύτρα της.

Πεζοί ρεμβασμοί μ’ αφετηρία ένα ολόκληρο ’21! Αλλά γιατί τάχα το αξιότερο μήνυμά του να μην είναι ένας αφυπνιστικός διαφωτισμός;

ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ.

1970